"η της Τριάδος εφανερώθη προσκύνησις"
Του Πρωτ. Γεωργίου Σούλου
Ο όρος «Αγία Τριάς» αναφέρεται στη διατύπωση της χριστιανικής δογματικής διδασκαλίας, όπου περιγράφει την ύπαρξη του τρισυπόστατου Θεού. Πιστεύουμε, δηλαδή, σε Ένα Θεό με τρεις υποστάσεις ή τρία πρόσωπα, τα οποία είναι ο Πατήρ, ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα και τα οποία είναι αδιαίρετα και ομοούσια κατά τη θεότητα. Δηλαδή, έχουν την ίδια Θεία ουσία, την ίδια δύναμη και την ίδια δόξα και ενέργεια.
Τον όρο «Αγία Τριάς» τον συναντάμε ευρέως στην Πατερική Γραμματεία και στην υμνογραφία της Εκκλησίας μας. Αν, όμως, αναζητήσουμε τον όρο «Αγία Τριάς» ή «Τριάς» στην Αγία Γραφή, διαπιστώνουμε ότι δεν υπάρχει, διότι ο όρος «Τριάς» εφευρέθηκε, για να περιγραφεί το γεγονός της ύπαρξης των τριών προσώπων, που συνυπάρχουν προαιωνίως και τα οποία είναι ο Θεός. Δεν υπάρχει ούτε και ως περιγραφική ή ονομαστική αναφορά στα τρία πρόσωπα. Ακόμα και το εδάφιο του Ευαγγελίου του Ματθαίου, που περιγράφει την εντολή που έλαβαν οι Μαθητές, για να βγουν στον κόσμο να κηρύξουν και να βαπτίσουν τους ανθρώπους «εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος», είναι μεταγενέστερη διατύπωση. Η αρχική διατύπωση ήταν «εις το εμόν όνομα ή εν τω ονόματί μου». Ως παρένθεση θα πούμε ότι για τη μεταγενέστερη και επικρατούσα διατύπωση έχει αναπτυχθεί ένας διάλογος, ότι δεν διατηρήθηκε η αρχική για λόγους σκοπιμότητας κ.ο.κ. Δεν μας βρίσκει σύμφωνους οι άγιοι Πατέρες της Εκκλησίας δεν ήσαν πολιτικοί ή πολιτικάντηδες. Έλεγαν και διατύπωναν τις θεολογικές τους και μόνο αλήθειες. Ήταν φυσικό ο Χριστός να δώσει την εντολή εξ’ ονόματός Του, διότι ως ένας εκ των προσώπων της Θεότητος, έχει ολόκληρη τη Θεία Ουσία, είναι ολόκληρος Θεός επί της γης, δηλαδή ο Ένσαρκος Χριστός δεν είναι εκπρόσωπος του Θεού, που μεταφέρει τη σωτηρία. Είναι ο ίδιος ο Θεός, που έλαβε ανθρώπινη μορφή, έγινε Θεάνθρωπος «ίνα σώσει τον κόσμο» και στο πρόσωπο του Θεανθρώπου Υιού και Λόγου, ενυπάρχει και ο Πατήρ και το Άγιο Πνεύμα. Επειδή, όμως, προέκυψαν στο σώμα της Εκκλησίας οι αιρέσεις, αναγκάστηκαν οι άγιοι Πατέρες να θεολογήσουν συστηματικά με οικουμενικές αποφάσεις, που εκφέρονται ως δόγματα, γι’ αυτό και καθιερώθηκε η διατύπωση «εις το όνομα του Πατρός και του και του Αγίου Πνεύματος», η οποία όχι μόνο δεν αλλάζει την ουσία του μυστηρίου του βαπτίσματος, αλλά την ουσιαστικοποιεί και την επισφραγίζει και λεκτικά.
Τον όρο «Αγία Τριάς» τον συναντάμε ευρέως στην Πατερική Γραμματεία και στην υμνογραφία της Εκκλησίας μας. Αν, όμως, αναζητήσουμε τον όρο «Αγία Τριάς» ή «Τριάς» στην Αγία Γραφή, διαπιστώνουμε ότι δεν υπάρχει, διότι ο όρος «Τριάς» εφευρέθηκε, για να περιγραφεί το γεγονός της ύπαρξης των τριών προσώπων, που συνυπάρχουν προαιωνίως και τα οποία είναι ο Θεός. Δεν υπάρχει ούτε και ως περιγραφική ή ονομαστική αναφορά στα τρία πρόσωπα. Ακόμα και το εδάφιο του Ευαγγελίου του Ματθαίου, που περιγράφει την εντολή που έλαβαν οι Μαθητές, για να βγουν στον κόσμο να κηρύξουν και να βαπτίσουν τους ανθρώπους «εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος», είναι μεταγενέστερη διατύπωση. Η αρχική διατύπωση ήταν «εις το εμόν όνομα ή εν τω ονόματί μου». Ως παρένθεση θα πούμε ότι για τη μεταγενέστερη και επικρατούσα διατύπωση έχει αναπτυχθεί ένας διάλογος, ότι δεν διατηρήθηκε η αρχική για λόγους σκοπιμότητας κ.ο.κ. Δεν μας βρίσκει σύμφωνους οι άγιοι Πατέρες της Εκκλησίας δεν ήσαν πολιτικοί ή πολιτικάντηδες. Έλεγαν και διατύπωναν τις θεολογικές τους και μόνο αλήθειες. Ήταν φυσικό ο Χριστός να δώσει την εντολή εξ’ ονόματός Του, διότι ως ένας εκ των προσώπων της Θεότητος, έχει ολόκληρη τη Θεία Ουσία, είναι ολόκληρος Θεός επί της γης, δηλαδή ο Ένσαρκος Χριστός δεν είναι εκπρόσωπος του Θεού, που μεταφέρει τη σωτηρία. Είναι ο ίδιος ο Θεός, που έλαβε ανθρώπινη μορφή, έγινε Θεάνθρωπος «ίνα σώσει τον κόσμο» και στο πρόσωπο του Θεανθρώπου Υιού και Λόγου, ενυπάρχει και ο Πατήρ και το Άγιο Πνεύμα. Επειδή, όμως, προέκυψαν στο σώμα της Εκκλησίας οι αιρέσεις, αναγκάστηκαν οι άγιοι Πατέρες να θεολογήσουν συστηματικά με οικουμενικές αποφάσεις, που εκφέρονται ως δόγματα, γι’ αυτό και καθιερώθηκε η διατύπωση «εις το όνομα του Πατρός και του και του Αγίου Πνεύματος», η οποία όχι μόνο δεν αλλάζει την ουσία του μυστηρίου του βαπτίσματος, αλλά την ουσιαστικοποιεί και την επισφραγίζει και λεκτικά.
Κατά συνέπεια, η δογματική διδασκαλία αναφερόμενη στην «Αγία Τριάδα», εννοεί ότι υπάρχει ένας Θεός σε τρία πρόσωπα. Η «Αγία Τριάδα» για την οποιαδήποτε ανθρώπινη ύπαρξη είναι δύσκολο έως αδύνατο να κατανοηθεί πλήρως και πολύ περισσότερο να ερμηνευθεί, διότι ο Θεός, σύμφωνα με τον άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό, είναι «άπειρος και ακατάληπτος και τούτο μόνον Αυτού καταληπτόν, η απειρία και η ακαταληψία». Αυτή η αδυνατότητα κατανόησης της σχέσης μεταξύ των τριών Θείων Προσώπων, δημιούργησε την ανάγκη διατύπωσης του «τριαδικού δόγματος», προκειμένου το ασύλληπτο και ακατανόητο, να γίνει όσο το δυνατό περισσότερο αντιληπτό και κατανοητό.
Το τριαδικό ή τριαδολογικό δόγμα, διδάσκει ότι ο Θεός είναι ένας και μόνος κατά την Ουσία ή τη Φύση, αλλά τριαδικός κατά τα πρόσωπα ή τις υποστάσεις. Ο Θεός, δηλαδή, είναι τρισυπόστατος. Οι τρεις αυτές υποστάσεις δεν πρέπει να θεωρηθούν και δεν είναι απλές όψεις ή μορφές της θεότητας, ώστε ο ένας Θεός να αποκαλύπτεται άλλοτε ως Πατέρας, άλλοτε ως Υιός και άλλοτε ως Άγιο Πνεύμα. Ακόμη τα πρόσωπα αυτά δεν είναι από διαφορετική ουσία, ώστε να υπάρχουν τρεις Θεοί. Μία και μόνη Θεία Ουσία και Θεότητα υπάρχει, άναρχη, άκτιστη (αδημιούργητη), άϋλη, αμετάβλητη, αδιαίρετη, παντοδύναμη, τέλεια, χωρίς σύγχυση και χωρίς διαίρεση. Συνεπώς το τριαδικό δόγμα δεν μιλά για τρεις θεούς, ούτε για τα τρία πρόσωπα, που συγχέονται ή συνωστίζονται σε ένα. Τα τρία πρόσωπα όντως είναι ομοούσια και όντως έχουν τις ίδιες ιδιότητες. Το ένα πρόσωπο από το άλλο διακρίνονται στο ότι ο Πατέρας είναι αγέννητος, ο Υιός γεννητός από τον Πατέρα και το Άγιο Πνεύμα εκπορευόμενο από τον Πατέρα προαιωνίως. Σε κάθε ενέργεια του Θεού προς τον κόσμο, συμμετέχουν και τα τρία πρόσωπα, αλλά το καθένα με τη δική του τάξη.
Άρα, ο τριαδικός Θεός περιγράφεται ως «Τρισυπόστατη Μονάδα» η οποία φανερώνεται με ενέργειες και έργα στην κτίση και στην ιστορία. Έχει μεν τρία πρόσωπα, αλλά αυτά τα τρία πρόσωπα δεν αποτελούν τρεις χωριστούς Θεούς, διότι τότε δεν θα είχαμε μονοθεϊσμό, αλλά πολυθεϊσμό ή ορθότερα τριμερισμό του Θεού. Ο λόγος που ο τριαδικός Θεός είναι ένας, αν και με τρεις υποστάσεις, είναι η απουσία χώρου και χρόνου. Επειδή όμως ο χώρος και ο χρόνος είναι δημιουργήματα του Θεού, ο Θεός δεν μπορεί να υπόκειται στον χώρο και στο χρόνο, διότι ουδεμία σχέση υπάρχει μεταξύ κτιστού και ακτίστου, με αποτέλεσμα να έχουμε το υπέρλογο μυστήριο της «Τρισυπόστατης Μονάδας».
Δηλαδή, αν και ο Θεός είναι Ένας και Μοναδικός έχει τρεις υποστάσεις ή πρόσωπα, τον Πατέρα που αποτελεί την Αιτία της Θεότητος, τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα. Τα τρία πρόσωπα αυτά ή υποστάσεις, έχουν μοναδικές και αμεταβίβαστες ιδιότητες, που προκύπτουν από την άχρονη αρχή στις σχέσεις τους.
Ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Περγάμου και καθηγητής Πανεπιστημίου κ. Ιωάννης (Ζηζιούλας), χαρακτηρίζει μέγιστη όσο και ουσιαστική αποκάλυψη τις τρεις ονομασίες «Πατήρ», «Yιός», «Πνεύμα», με τις οποίες προσδιορίζεται η υπαρκτική ελευθερία και η προσωπική ετερότητα της «Aιτιώδους Αρχής του υπαρκτού». Kάθε μια από τις τρεις ονομασίες, διδάσκει ο Σεβασμιώτατος, «σημαίνει προσωπική μοναδικότητα σχέσης αυθυπέρβασης και αγάπης. Ο «Πατήρ» δηλώνει ότι η συγκεκριμένη ύπαρξη ούτε γνωρίζεται, ούτε υπάρχει καθ’ εαυτήν και δι’ εαυτήν, αλλά μόνο ως ο «γεννήτωρ» του Yιού και ως ο «εκπορεύων» το Πνεύμα. Αυτό δηλαδή που είναι ο Πατήρ, δηλώνεται όχι με τη θεότητά του, αλλά με την πατρότητα. Την απεριόριστη και απροκαθόριστη ελευθερία Του, να υπάρχει επειδή αγαπάει. Ελευθερία που βεβαιώνεται με τη «γέννηση» του Yιού και την «εκπόρευση» του Πνεύματος.
Την ίδια απόλυτη υπαρκτική ελευθερία δηλώνει και το όνομα «Yιός». Yπάρχει ο Yιός χωρίς η ύπαρξή Του, να «προηγείται» της υιότητας, ώστε να δεσμεύεται υπαρκτικά σε προκαθορισμούς ατομικής (φυσικής) αυτοτέλειας. Αυτό που είναι, σημαίνεται με την εκούσια υιότητα, όχι με την ουσιαστική (ουσίας, δηλαδή αναγκαστική) θεότητα. Είναι Θεός, επειδή υπάρχει, ως Yιός του Πατρός, επειδή η ύπαρξή Του ανταποκρίνεται και παραπέμπει στην ελευθερία της αγάπης του Πατρός.
Το ίδιο και με τη λέξη «Πνεύμα». Σημαίνεται η ενεργός υπαρκτική ετερότητα που παραπέμπει «έργω» στο είναι της αγάπης του Πατρός, στην ελευθερία της αγάπης, ως οντοποιό και ζωοποιό αλήθεια. Το Πνεύμα «εκπορεύεται» από τον Πατέρα, που είναι η αιτιώδης αρχή της υπαρκτικής ελευθερίας, δηλώνοντας με την ύπαρξή Του, το «ίδιον» του Θεού, το γεγονός ότι «ο Θεός αγάπη εστί». Δηλαδή είναι αγάπη, όχι απλώς έχει αγάπη, δηλαδή υπάρχει ως ελευθερία».
Σε άλλο σημείο ο ίδιος Σεβασμιώτατος κηρύττει ότι «ένας τέλειος κατά τη φύση Θεός, μας έχει αποκαλυφθεί και ότι υπάρχει σε τρεις υποστάσεις, στον Πατέρα, στον Υιό και στο Άγιο Πνεύμα, και αυτές οι Υποστάσεις είναι τέλειες. Έχουν ακριβώς την ίδια φύση, και κατά συνέπεια τις ίδιες ενέργειες, ενώ ο Πατέρας ξεχωρίζει από τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα, ο Υιός ξεχωρίζει από τον Πατέρα και το Πνεύμα, ενώ το Πνεύμα δεν είναι ούτε Πατέρας, ούτε Υιός. Διαφέρουν λοιπόν οι τρεις αυτές υποστάσεις μεταξύ τους, μόνο κατά το υποστατικό ιδίωμα. Οι Υποστάσεις αυτές, είναι ασύγχυτες μεταξύ τους, αλλά και η Θεία φύσις, είναι αμέριστη και αδιαίρετη».
Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός σε σχέση με την Θεία φύση, και τις τρεις υποστάσεις λέγει ότι «παραδεχόμαστε τέλειες τις υποστάσεις, για να μη νοήσουμε σύνθεση στη Θεία φύση, διότι η σύνθεση είναι αρχή της διαστάσεως. Και πάλι λέμε τις τρεις υποστάσεις ότι είναι η μία μέσα στην άλλη, για να μην εισάγουμε πλήθος και συνέλευση θεών. Έτσι, με τις τρεις υποστάσεις παραδεχόμαστε το σύνθετο, καθώς και το ασύγχυτο, ενώ το ομοούσιο με την σχέση των υποστάσεων, καθώς η μία είναι εντός της άλλης και με την ταυτότητα του θελήματος, και της ενέργειας και της δυνάμεως, και της εξουσίας, και της κινήσεως, αναγνωρίζουμε το αδιαίρετο και την ύπαρξη ενός Θεού. Γιατί ένας πραγματικά Θεός υπάρχει, ο Θεός ( Πατέρας), ο Λόγος και το Πνεύμα Αυτού».
Σύμφωνα με τον άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό, «το Θείον, είναι απλό και ασύνθετο. Αν όμως, αποκαλέσουμε το άκτιστο, το άναρχο, το ασώματο, το αθάνατο, το αιώνιο, το αγαθό, το δημιουργικό, το απαράμιλλο, ως ουσιαστικές διαφορές στον Θεό, δηλαδή «διακρίσεις», οι οποίες αναφέρονται στην ουσία Του, στη Θεία φύση Του, ώστε να αποτελείται το θείον από τόσα πολλά, τότε δεν είναι απλό, αλλά σύνθετο, πράγμα που είναι βεβαίως έσχατη ασέβεια.
Είναι λοιπόν ανάγκη να αντιληφθούμε, ότι κάθε τι που λέγεται για τον Θεό, δεν σημαίνει «τι είναι ο Θεός» κατά την ουσία και κατά την φύση, αλλά φανερώνει «τι δεν είναι ο Θεός». Αυτό που είναι πολύ σημαντικό στοιχείο, και πολύ καίριο σημείο της Θεολογίας της Εκκλησίας μας, είναι ότι η Θεία φύσις, η Θεία ουσία, είναι απροσδιόριστη, απερίγραπτη, ακατάληπτη και απρόσιτη, όχι μόνο στην ανθρώπινη διάνοια, αλλά σε οποιαδήποτε κτιστή φύση. Ακόμα και για τους αγγέλους.
Επομένως το όνομα του Θεού στην ολότητά του είναι: Πατήρ, Υιός και Άγιον Πνεύμα. Τρία πρόσωπα, ένας Θεός. Αφού δε τα τρία πρόσωπα είναι ένα «όνομα», δηλαδή μία φύσις, μία ουσία, μία θεότης, τα τρία πρόσωπα είνε ίσα μεταξύ των, κανένα δεν είνε ανώτερο η κατώτερο του άλλου. Κάθε πρόσωπο έχει ολόκληρη τη θεία ουσία, είναι ολόκληρος Θεός. Η διαφορά μεταξύ των τριών προσώπων έγκειται στο ότι ο Πατήρ είναι αγέννητος, ο Υιός γεννάται προαιωνίως από τον Πατέρα, και το Άγιον Πνεύμα εκπορεύεται προαιωνίως από τον Πατέρα, κατά τη ρήση του Χριστού, την οποία αναφέρει ο Ευαγγελιστής Ιωάννης, λέγων: «ὅταν δὲ ἔλθῃ ὁ παράκλητος ὃν ἐγὼ πέμψω ὑμῖν παρὰ τοῦ πατρός, τὸ Πνεῦμα τῆς ἀληθείας ὃ παρὰ τοῦ πατρὸς ἐκπορεύεται, ἐκεῖνος μαρτυρήσει περὶ ἐμοῦ». Όταν δε έλθει ο Παράκλητος, τον οποίον εγώ θα στείλω εις σας εκ μέρους του Πατρός, το Αγιον Πνεύμα, που είναι η αλήθεια και η πηγή της αληθείας και το οποίον εκπορεύεται από τον Πατέρα, εκείνος θα μαρτυρήσει δι' εμέ. (Ιω. 15,26)
Αυτό διατύπωσαν, ως δόγμα πίστεως, οι άγιοι πατέρες της Α´ Οικουμενικής Συνόδου, σε απάντηση προς τη δοξασία της Δυτικής εκκλησίας και του Πάπα, ο οποίος εισήγαγε την καινοτόμο αίρεση, ότι το Αγιον Πνεύμα εκπορεύεται και από τον Υιό.
Η «Αγία Τριάς» αποτελεί για την ορθόδοξη χριστιανική διδασκαλία την αρχετυπική κοινωνία μεταξύ των τριών Θείων προσώπων, όπου η αγάπη είναι το αίτιο της ύπαρξής της, σύμφωνα με τη διατύπωση του Συμβόλου της Πίστεως, το οποίο εκφράζει την ορθόδοξη διατύπωση του τριαδικού δόγματος περί του Θεού, δηλαδή της Αγίας και Ομοουσίου Τριάδος, όπως φανερώθηκε εις την «εν Ιορδάνη» Βάπτιση του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, όπου «η της Τριάδος εφανερώθη προσκύνησις».
.jpg)
